Қазақ әдебиетінің бүгіні мен болашағы бәрімізді алаңдатады. Бұл жөнінен қордаланған мәселелер де, күрмеуі қиын сауалдар да жетерлік.
Қазіргі әдебиетіміз жаңа қоғамдық формацияға ауысқан қоғамдағы адамдардың қобалжуы мен жан әлеміндегі өзгерістерді, адам құқықтары мен ерік бостандығы, әлеуметтік теңдік секілді демократиялық ұстындарды өз шығармаларына арқау ете алып жатыр ма? Біз неден қателестік, неден ұттық?
Әдебиет төңірегінде ең көп талқыланатын ТОП 5 сауалға жауап табу мақсатында жазушы, драматург Мадина Омаровамен сұқбаттастық.
«Тарихи тұлғалар бүгінгі күннің әдеби кейіпкері бола алмайды»
Бүгінгі күннің кейіпкері кім, тақырыбы не? Қазіргі қаламгерлер осы сауалдарға шығармашылығымен жауап бере алып жатыр ма?
Бүгінгі күннің әдеби кейіпкері деп өзгертейік. Себебі, өнер кеңістігінен тыс, бүгінгі күннің адамы деп қарайтын болсақ, біз, сөз жоқ, көңілсіз көрініске куә боламыз. Бүгінгі күннің адамы – фейсбуктағы алашапқыннан жеріп, инстаграмдағы аз сөзділікке дағдылануға тырысып жатқандар. Олар тіптен, өз өмірлерінің сүреңсіз тірлігін әлеуметтік желілерде сыртқа жүнін күдірейткен «жұлдыздардың» өміріндегі жарқ-жұрқ арқылы айшықтауға тырысады. Солардың науқас «ойындарының» ерікті көрермендеріне айналған солғын, жіліксіз топ. Олардың бірде-бірі әдеби кейіпкер болуға жарамайды.
Ал бүгінгі күннің әдеби кейіпкері кім деген сауалға жауап беру керек болса, ол жазушының қиялында – адам (қазақ) баласы осындай болсашы деген арманнан туған, шынайы өмірге еш қатысы жоқ әлдебір образ. Оның жас немесе кәрі болуы мүмкін, оның адасып барып жол табуы мүмкін, оның әлсіз, ынжық болуы мүмкін. Бірақ қоғамға, айналасында болып жатқан процестерге қарсылығы, наразылығы бар. Санасы мен өмірі шиеленіске толы, бірақ шындықты іздеуден талмайтын, мәмілеге бармайтын, ізгі, интеллектуалды тұлға. Менің, жеке өзімнің, идеалдағы кейіпкерім осындай.
Неге екенін білмеймін, М.Мағауиннің «Жармағы» ойыма оралды. Жармақтың көлеңкесі, екіншісі, пысықайы – кейіпкер ретінде жиіркеніш туғызады. Себебі ол шынайы өмірде тарақанша қаптап жүр, өздерінің тірлігімен шаршатты, әбден тойғызды. Оны енді әдебиетке кейіпкер етіп абырой таппассың. Ал, бірінші, еңбекқор, түпнұсқа кейіпкер болса, өзіне өзі қол жұмсады. Жақсы еді, миссиясына, өміріне адал еді. Бірақ жеңілді. Сонысымен алаулап жана бастаған үміт отын өшірді. Ол өлген жоқ, бәріміз өлгендей болдық. Артынан бұндай жеңіліс идеясын онсыз да ұнжырғасы түскен оқырманға сіңіріп қажеті қанша еді деген риторикалық сауал ғана қалды…
Содан соң тағы бір нұсқа бар – өткенді көксеу. «Беу, шіркін, қазақ осындай емес пе еді» деп тарихи тұлғаларды ұлықтау, солардан кейіпкер жасау. Бірақ олар бүгінгі күннің әдеби кейіпкері қалай да бола алмайды… Өткен шақпен өмір сүру де болашақтың энергиясын жейді емес пе?!
Сондықтан, бұл сұраққа жауап беру қиын болып тұр…
«Біз неге әлем мойындаса екен деп армандаймыз?!»
Қазақ әдебиеті неліктен әлемге танымал емес?
Қазақ әдебиеті ғана емес, көптеген елдердің әдебиеті әлемге таныс емес. Сол себепті, қазақ әдебиетінің әлемге ерекше ренжитін жөні жоқ. Әлемде қазір өнерге қатысты стандарттар қатты өзгерді. Әдебиетке қатысты да. Данияр Сугралинов деген қазақ жігіті бар, жазушы. Ол қазір Америкада тұрады. Орысша жазады екен, баспагерлер қасына аудармашы қойып, оны тапжылтпай ұстап отыр. Романнан роман ұрып, тіпті дәретханада отырып жаза береді екен. Мынау төмендегі, сол кісінің парақшасынан жазба. Бұны оқып таң қалдым және қызықтым. Мен бұлай жазу үшін анадан қайта тууым керек. Өйткені, бір әңгіме жазу үшін жылдап толғатамын. Оларға менің түк пайдам жоқ. Демек керегім де жоқ.
Түсінгенім қазір әлемдегі жазушылық стандарты осындай. Біз олардың шаңына ілесе аламыз ба? Көркемдік, тіл байлығын іздейтін біздің әдебиет ондай әлем үшін ХVIII-XIX ғасырдағы приоритет қана. Мен түсінбеймін: Біз неге олардың мойындауын армандаймыз, ондай әлем бізге өзі керек пе? Осы оңаша, әдемі өз әдеби әлемімізді сақтап қалуға күш салғанымыз анағұрлым тиімді емес пе?
«Дэн, когда закончишь Дис-6?» – спрашивает утром издатель. «Скоро», – отвечаю я. «Скоро» – понятие растяжимое. В голове моей «скоро» – это дней десять. Ну, может две недели, без учета редактуры.
С позиции тех, кто пишет только на вдохновении, «скоро» может быть и через полгода. «Скоро» для издателя – абстракция. Нужны конкретные сроки, чтобы запустить производство книги на Запад. Переводчик, редактор, художник, верстальщик, корректор, пиарщик, наконец. Маркетинговый план, активности, тайм-лайн производства и открытие предзаказа… Тот же переводчик не может сидеть и ждать. Не успеешь сдать книгу – переводчик уйдет на другую. Месяца на четыре. Другого не наймут, потому что к серии привязан конкретный, знакомый со всеми героями и особенностями, а значит, «скоро» должно быть действительно скоро. Плюс-минус день-два. Неделя – максимум.
Свобода иллюзорна. Не бывает абсолютной свободы, даже у Путина, далай-ламы и Цукерберга. Я начал писать книги, чтобы освободиться от ответственности перед заказчиками, сотрудниками, налоговой… но появилась ответственность перед читателями, агентом, издателем.
С одной стороны, день можно посвятить чему угодно. Можно писать, и можно не писать, а с другой, писать нужно, поточу что смотри выше. И если оценивать мое рабочее время в годы управления компанией и сейчас — сейчас работаю больше. Кайфовее, конечно, но больше.
Хотя, никто и ничто не давит. Зарплаты, как таковой, нет, роялти за книги стабильно поступают каждый месяц из нескольких источников. На жизнь вполне хватает, и ведь свобода, да?
Нет. Жжет изнутри желание закончить одну историю и рассказать другую. Читатели просят продолжений. Издатель строит планы. И когда накатывает лень и нехочуха, просто открываешь список нереализованных идей, понимаешь, что доберешься до него года через три-четыре, и времени становится жалко. Часики тикают, и, конечно, можно весь день просто валяться на диване.
Я пробовал, ребята. Когда жжет изнутри, ловишь себя на мысли, что как бы ни интересен был сериал, хочется закрыть Netflix и открыть Word. И тогда (постоянно) ты, где бы не находился, открываешь редактор и фигачишь. Я писал дома и в гостях, в самолете и междугороднем автобусе, печатал на телефоне в очередях, в такси, даже в аквапарках строчил, лежа, сидя, стоя, на полу, за едой, проснувшись посреди ночи, возле бассейна и на пляже, когда солнце херачило так, что экрана было не видно…
Может быть, в этом и есть свобода — заниматься любимым делом всегда, когда хочется».
«Немқұрайдылық мемлекеттердің құлауына алып келеді»
Қазақ әдебиетінің басты үш қателігі?
Бәлкім жоғарыдағыларға еліктеп-солықтап, қолына қарға тыша қалса, қоғамды дендеген «Бармақ басты, көз қыстылық», «тамыр-таныстық», «аузы қисық болса да, өз ауылымның адамы сөйлесін» деген сияқты сарындарға қосылып ән салмай, жалқы жүрген дарынды қандастарымызды байқамағансып, елемей, жиын-той, мүшайра барысында Құлагерлерді балтамен шаппай, кішкене ауқымдырақ ойлап, бүгін сіздің қаншылдығыңыздың салдары ертеңгі бордай тозған ұрпақтарыңызға айналатынын ескеру керек болар.
«Елдің бәрі сөйтіп жатыр, мен де осылай істей салайынның» ақыры жинала келе құлаған мемлекеттерге, өлген өркениеттерге айналатынын ойлап, әркім өзінің ары алдында, өнер алдында таза болуға тырысу керек шығар. Көретін кемшілігім осы.
Сіздіңше әдебиетті қолдауға бағытталған мемлекеттік бағдарламалар іске қосылу керек пе, әлде, әдебиеттің өз бетімен дамығаны тиімді ме?
Екеуі де маңызды. Біздің әдебиет алды миллиардтаған арты жүздеген миллион тұрғыны бар мемлекеттердің әдебиеті сияқты коммерциялық жолмен ойнақтап кететін әдебиет емес. Халықтың саны, кітап сатып алатын тұтынушы тұрғысынан алғанда. Бұған әлеуметтік, экономикалық жағдайды қосыңыз. Қазақ әдебиетіне барынша қолдау, барынша көмек керек. Және үшінші сұраққа жауаптағы жағдайды ескере отырып, ол көмектің механизмін де мықтап реттеу қажет.
Әдебиеттің орнын басқа өнер түрі ауыстыруы мүмкін бе?
Ешқашан.
«Qadam.asia»
