«Қазақта эмигранттық әдебиет бар ма?» сұқбаттар сериясы аясында жазушы, журналист Қанат Тілеуханмен әңгімелестік.
– Бізде эмигранттық әдебиет бар ма? Бар болса,оның тарихын қай кезеңнен бастаған дұрыс?
– Қазақта эмигранттық әдебиет бар деп айту қиын. Шындығында, Мағауинді де эмигрант деп айта алмаймыз. Кезінде сыншы Әмірхан Меңдеке мәшһүр жазушымызды эмигрант қаламгер деген сипатта жазған еді. Меніңше, Мұхтар Мағауин қоныс аударушы. «Ұлтсыздану ұраны» атты публицистикалық зарлы толғауын кезінде оқыдық. Ақжол Қалшабек Екінші дүниежүзілік соғыста немістердің қолына тұтқынға түскен қаламгерлер Мәжит Айтбаев, Мәулікеш Қайбалдин туралы жазған еді.
Бұл тақырыпты зерттеген әдебиетші ғалымдармен сөйлесу керек шығар. Мен білетін эмигрант суреткер режиссер Болат Атабаев. Болат Атабаев азаматтық позициясын ашық айтып келе жатыр. Жаңаөзен трагедиясы кезінде сотталды. Өздерін зиялы сезінетін ағаларымыз үнсіз қалғанда режиссер үнсіз отыра алмады. Бүгінгі саяси жүйеге төзбеді. Мына қоғамда өмір сүре алмай Алманияға кетуге мәжбүр болды.
– Болашақта эмигранттық әдебиет қалыптасып, дамуы мүмкін бе? Жалпы, эмигранттық әдебиеттің мәдени құбылыс ретінде өркен жаюы тиімді ме?
– Әрине, ғайыптан-тайып эмигранттық әдебиет қарқын алар болса, бұның пайдасы көп болуы мүмкін. Дегенмен, Қазақстанда жүрген кездерінде де шығармашылығын дамыта алмай, шетелге дайындықсыз кеткен жастар қандай әдебиет тудыра алады? Бұл жастардың потенциалына байланысты. Тіл білетін әдебиетші жастар жоқтың қасы. Қала берді, бізде эмигрант ретінде шетелге кететіндей күрескер қаламгерлер бар ма өзі?
– Көршілес Қытай, Моңғолия, Өзбекстан секілді елдердегі қазақтар арасынан қаламгерлер көптеп шығады. Ал, алыс шетелдердегі, Еуропадағы қазақ диаспорасынан неге ақын-жазушылар шықпайды?
– Меніңше, Еуропада тұратын қазақтардың арасынан қаламгер шықпауы
заңдылық. Өйткені, ол жақта қазақтар өте аз шоғырланған және дамыған
өркениетті елдерге сіңіп кеткен. Белгілі дәрежеде тілін, ділін жоғалтқан.
Мәселен, бір жылдары Голландиядан Мұрат Өнал деген футболшы қазақ жігіті шықты. Ол Голландияға Түркия арқылы кеткен. Қазақ деп мақтандық. Алайда,
Мұрат сияқты қандастарымыз ассимиляцияға түсіп кетті.
Ал, Қытайда, Моңғолияда, Өзбекстанда қазақтар көп шоғырланған әрі
бұл елдер бізге жақын орналасқан. Сондықтан, олардың арасынан жазуға
бейім адамдар көптеп шығады. Бірақ, олардың арасынан Жүсіпбек, Бейімбет сияқты жазушылар шыққан жоқ. Құнарлы тілін айтқанмен, шетелдегі қазақ қаламгерлерінің қоржынында Қазақстанда өркен жайған әдебиетті басып озатын қандай шығарма бар?
Орыс әдебиеті әлемдегі мықты әдебиеттердің бірі. Кейбір орыс қаламгерлері эмиграцияға кету арқылы Нобельді алды. Әлемдік танымалдылыққа ие болды. Мәселен, Иван Бунин. Ақын Иосиф Бродский КСРО дейтін түрме мемлекеттен шетелге кеткенде атағы тіптен аспандап кетті. Кезінде Солтүстік Қазақстанды тартып алу операциясын ұйымдастырмақ болған Эдуард Лимонов эмиграцияда жүріп, халықаралық дәрежеде қаламгер ретінде мойындалды.
Мен кейде Мұхтар Әуезов неге кетіп қалмады деп ойлаймын. Олжас Сүлейменовтің де кетіп қалуға мүмкіндігі болды. Мұқаң шетелге қашқанда қаншама шедеврлерді дүниеге әкелер еді. «Абай жолы» романы мүлдем басқаша болып таңбаланар ма еді… Олжас Сүлейменовке қатысты
Кәрішал Асановтың айтқаны есімде: «Олжастың эмиграцияға кетуге,
Нобельді алуға мүмкіндігі бар еді. Қорқынышын жеңе алмай Қонаевты айналсоқтап жүріп алды». Ол заманда өмір сүрмегендіктен бізге айту оңай шығар.
– Шетелдегі қазақ диаспорасының тәлкекті тағдырын, Тәуелсіздік жылдарында өзге елдерге қоныс аударып жатқан жастардың өмірін арқау еткен шығармаларды кім жазады немесе кім жаза алады?
– Қазір эмигранттар мәселесі әлемдегі өзекті мәселе. Отанынан бақыт таба алмай босып жатқан қаншама ел бар. Араб мағрипатының босқындары кәрі құрлықтың мазасын алып бітті. Орталық Азиядағы бауырлас мемлекеттердің азаматтары да бір жапырақ нан үшін Ресейде босып жүр. Қазір осы тақырыпта шығармалар да жазылып, кино туындылар да түсіріліп жатыр. Бір ғана Сергей Дворцевойдың «Айкасының» өзі неге тұрады.
Өзбекстанмен, Қырғызстанмен салыстырғанда, бізде белгілі дәрежеде бұл проблема жоқ. Бірақ саяси жүйе өзгермесе бізде өзбек, қырғыз ағайындардай босып кетуіміз мүмкін. Тіпті, қазірдің өзінде Оңтүстік Кореяға кетіп жатқан қазақ жастары көп. Өткенде Шалқар Нұрсейіт есімді АҚШ-та оқып келген жас саясаттанушымен сөйлестім. Сол айтып отыр, Өзбекстанмен шекаралас жатқан қазақ ауылдарының азаматтары Ресейге қара жұмысқа көптеп кетіп жатыр екен деп. Солтүстік аймақтардағы қазақтардың көбі іргедегі Ресейге жұмыс күші ретінде кетіп жатқанын бұрыннан білеміз.
Сондықтан бұл проблема алдағы уақытта жазылуы мүмкін деп ойлаймын. Пандемия кезінде біз халықтың кедей тұратынын анық көрдік. Үкіметтің 42500 теңге жәрдемақысын алуға 8 млн адам өтініш білдірді.
– Өзіңізді болашақта эмигрант қаламгер ретінде елестетесіз бе?
– Өзімді эмигрант қаламгер ретінде елестете алмаймын. Біз үйкүшіктеуміз ғой. Тым төзімшілміз, көмбіспіз. Жас кезде диссидент болғымыз келді. Чернышевскийдің Рахимовы сүйікті кейіпкеріміз болды.
